lipu-sona/pages/pl_x1.md

% toki pona strona dodatkowa 1 — stare i nowe słowa
% /dev/urandom
% 2021-04-03

Wszystkie słowa, które zostały opisane na stronach od 1 do 12 są obecne w oficjalnej 
książce toki pony. Jednakże istnieje kilka dodatkowych słów, które albo były używane 
wcześniej i nie pojawiły się w książce, albo takie, które zostały stworzone przez 
społeczność toki pony po tym wydarzeniu. W przeciwieństwie do „nieoficjalnych słów” 
używanych dla nazw własnych (patrz: [strona 7](pl_7.html)), te są traktowane jako 
rodzime słowa toki pony i nie są pisane wielką literą.

Poniekąd wyczerpująca lista wszystkich słów w języku toki pona, które są lub były używane, znajduje się w dokumencie [„nimi ale pona”][nap].

[nap]:https://docs.google.com/document/d/10hP3kR7mFN0E6xW3U6fZyDf7xKEEvxssM96qLq4E0ms/edit

Za to ta strona opisze wszystkie słowa, które moim zdaniem stosuje się często w sieci
oraz alternatywne sposoby na użycie niektórych oficjalnych słów z 120-wyrazowego
leksykonu.

Założeniem języka toki pona jest minimalizacja liczby wyrazów i pozbycie się zbędnych
konceptów, przez co oczywiście niestandardowe sposoby użycia mogą budzić kontrowersje.
Spróbuję wyrazić własną opinię na temat tych wyrazów na liście.

## Ujednolicone słowa: kin, namako i oko

Zanim opublikowana została książka toki pony, w użyciu było kilka słów, których
znaczenie pokrywało się z innymi wyrazami. Nie zostały one usunięte, ale mianowano
je synonimami innych słów.

Wyraz „kin” jest synonimem słowa „a”, ale ponieważ „a” jest bardziej ogólnym wyrażeniem
emocji, „kin” używano do położenia nacisku (podobnie jak „również”, „naprawdę”,
„w rzeczy samej” w języku polskim). Podkreślało się tym dosłowne znaczenie zdania,
a nie zabarwiało je emocjonalnie. Według mnie takie znaczenie również można przekazać
słowami „a” (zabarwienie emocjonalne) i „mute” (podkreślenie czegoś).

Wyraz „namako” używano w znaczeniu „dodatek” albo „przyprawa”. W oficjalnej książce
opisano ją jako synonim słowa „sin” — „nowy”, „dodatkowy”. Oba te wyrazy mają
poniekąd odmienne znaczenia, ale z mojej perspektywy wyraz „sin” — w szczególności, gdy
używany jako rzeczownik lub fraza nominalna „sin moku” (dodatek do jedzenia) — potrafi
wyrazić ten sam koncept równie dobrze.

Wyraz „oko” określono jako synonim słowa „lukin”. Kiedy stanowiły one dwa oddzielne
słowa,  „oko” oznaczało to, co po polsku — oko. Natomiast „lukin” oznaczało „wzrok”
albo „patrzeć”. Ponieważ „kute” może znaczyć albo „słuch”, albo „ucho”, decyzja
ta wydaje się sensowna.

## Usunięte słowa

Istnieją też takie wyrazy, które w społeczności używa się od czasu do czasu, pomimo
że zostały całkowicie usunięte ze słownika w chwili publikacji oficjalnej książki.

Zacznijmy od tych bardziej popularnych:

Wyraz „apeja” oznacza „wstyd” lub „wina”. Opisanie tego samego konceptu jest trudne,
jeśli nie mamy do dyspozycji tego słowa, dlatego niektórzy nadal go używają.

Znaczenia wyrazu „kipisi” to „dzielić”, „ciąć”, „siekać”. Dziś przejmują je słowa
takie jak „tu” (dzielić) i „wan” (część, element), ale w niektórych tekstach nadal
można się na nie natknąć. Istnieją również pomysły na zapis tego słowa za pomocą pisma
sitelen pona.

Wyraz „leko” (prawdopodobnie pochodzący od klocków Lego) używa się w znaczeniu
„bloczek”, „kwadrat”, czasem „schody”. Nie ma żadnego jasnego zamiennika, którym można
by zastąpić to słowo, dlatego wciąż jest sporadycznie używany, gdzie jest to
konieczne.

Wyraz monsuta oznacza „potwór” lub „strach”. Jak w przypadku słowa „apeja”, wielu
ludzi uważa je za trudne do opisania, (a moża to zrobić na wiele sposobów), przez co 
używa się starego nazewnictwa.

A oto słownictwo, które dziś uważa się za porzucone, ale wciąż może występować
w starszych tekstach:

Słowo „kapa” to wczesne określenie góry lub pagórka. Ostatecznie wyraz „nena” zajął
jego miejsce.

Słowo „kapesi” określało kolory takie jak szary i brązowy, a czasem też kawę.
Koniec końców zostało ono usunięte, ponieważ wyrażenia „pimeja walo” i „pimeja jelo”
równie dobrze opisują te kolory.

Słowo „majuna”, czyli „stary”, również zostało usunięte we wczesnych dniach toki pony.
Ponieważ starość może być stosunkowo łatwo opisana za pomocą wyrazów związanych
z czasem, słowo to wyszło z powszechnego użytku. Oto kilka przykładów:

> ona mute li majuna. — Oni są młodzi.

> tenpo mute la ona mute li lon. — Istnieją od dłuższego czasu / od dawna.

Słowo „pasila” było odrębnym słowem oznaczającym „łatwy”, ale zostało usunięte
ze słownika toki pony zanim jeszcze ukazała się pierwsza publiczna wersja strony
internetowej w 2001 roku.

Słowo „pake” było czasownikiem tłumaczonym jako „zaprzestać” i zaczerpniętym ze słowa
„barrer” pochądzącego z akadiańskiego francuskiego. W ostateczności je usunięto
z uwagi na to, że tę samą czynność można opisać słowem „pini” („przestać”, „ukończyć”)
lub „awen” („trwać”, „stać”).

Słowo „pata” oznaczało rodzeństwo, ale dziś zamiast tego można je wyrazić jako „jan 
sama”.

Słowo „powe”, czyli „kłamstwo”, „fałsz”, zostało usunięte, ponieważ to samo znaczenie
mogą osiągnąć wyrażenia typu „lon ala” („nieistniejący”) lub „sona ike”
(„zła wiedza”, „dezinformacja”).

W leksykonie istniały również słowa „tuli” i „po” i odpowiadały liczbom 3 i 4. Zostały
one zastąpione wyrażeniami „tu wan” oraz „tu tu”.

## Kierunki

Pomimo że w słownictwie toki pony istnieją takie słowa jak „góra”, „dół”, „przód” i 
„tył”, nie znajdziemy tam wyrazów, które oznaczałyby „lewo” czy „prawo”. Jest tylko
jeden wyraz oznaczający „bok”.

Niektórzy stworzyli wyrażenia polegające na tym, że większość ludzi pisze prawą ręką
(„poka pi luka sitelen” = „prawo”; „poka pi luka sitelen ala” = lewo), mają serce
po lewej stronie ciała („poka pilin” = „lewo”; „poka pilin ala” = „prawo”) albo piszą
od lewej do prawej („poka open” = „lewo”; „poka pini” = „prawo”).

Oczywiście żadne z powyższych założeń nie jest w stu procentach uniwersalne — istnieją
ludzie, którzy wolą pisać lewą ręką; którzy mają serce po prawej stronie 
(dekstrokardia) lub piszą z prawej do lewej. (Co prawda należy przyznać, że 
największe systemu zapisu *toki pony* — alfabet łaciński, sitelen pona i sitelen 
sitelen — pisze się z lewej do prawej).

W dokumencie „nimi ale pona” opisano dwa słowa stworzone po wydaniu oficjalnej 
książki (takie wyrazy nazywane są „post-pu”), które nadają dokładne nazwy tym 
kierunkom: „soto”, czyli „lewo” i „te”, czyli „prawo”. Osobiście uważam, że te słowa 
bywają przydatne w miejscach, gdzie rozróżnienie tych dwóch kierunków jest konieczne. 
Jednak w większości przypadków lepiej ich unikać.

## Płeć i orientacja seksualna

Wyrazy „mije” i „meli” kolejno oznaczają mężczyznę i kobietę. Istnieją jednak ludzie, 
którzy albo nie uważają się ani za mężczyznę, ani za kobietę, albo nie urodzili się 
żadnej z tych płci.

Słowo „tonsi” zostało stworzone na potrzeby opisania takich ludzi, a w niektórych 
przypadkach też osób transseksualnych lub należących do społeczności LGBT.

W dodatku słowo „kule” (kolor) czasem używa się jako tłumaczenia wyrazu „płeć/gender”
oraz „LGBT”. Na początku może to budzić wątpliwości — „a co z ludźmi
koloru?”. Jednak w społeczności toki pony rasa i kolor skóry określa się najczęściej
bezpośrednio (np. „jan pi selo walo” = „osoba o białej skórze”, „osoba białoskóra”).

Ponadto, możesz natknąć się na słowa takie jak „mijomi” i „melome”. Są to skróty
od wyrażeń „mije olin mije” („mężczyźni kochający mężczyzn”) i „meli olin meli” 
(kobiety kochające kobiety) i działają tak samo jak angielskie skróty „mlm” i „wlw”.

## Żartobliwe słowa

Dodatkowo istnieje też kilka słów wymyślonych przez Sonję Lang w ramach żartu.
W dokumencie „nimi ale pona” podpisane są „w.o.g. Sonja”. Najbardziej znanym wyrazem 
tego typu jest „kijetesantakalu”, który oznacza szopy pracze i inne zwierzęta z 
rodziny szopowatych.

Do żartobliwych słów należą też „mulapisu” („pizza”) i „yupekosi” („zmienić swoje 
stare kreacje na gorsze”) — warto zauważyć, że w toki ponie nie używa się litery "y" 
i dlatego wymowa tego słowa jest nieznana.

Ta lista opiera się na [tym arkuszu opisującym częstotliwość stosowania słów spoza pu](https://docs.google.com/spreadsheets/d/1dGd4do1Jk2L2NwW5l7tLgSajAVkUqO0z2UHGu4_Sq_M)
i została stworzona przez użytkownika reddita `qwertyter`, z dodatkowymi 
modyfikacjami opartymi na moim osobistym doświadczeniu.

Kolumna podpisana „zamienniki” zawiera słowa i zwroty z oficjalnego słownika, za 
pomocą których można wyrazić podobne idee. Nie wszystkie z nich są całkowicie 
odpowiednie, a dla niektórych trzeba użyć innych części mowy (na przykład, „tu” jako 
przymiotnik oznaczający „podzielony” bez cząstki „li” łatwo pomylić z liczbą „dwa”).

| word | znaczenie | zamienniki |
|----|----|----|
| kin | naprawdę, bardzo, również | a, mute |
| monsuta | strach, potwór | |
| lanpan  | brać, dostać, odebrać | kama jo (kama jo utala) |
| oko     | oko | lukin |
| tonsi   | niebinarny, transpłciowy, LGBT | |
| kipisi  | dzielić, ciąć | tu |
| namako  | dodatkowy, przyprawa | sin |
| kijetesantakalu | szop pracz | |
| leko    | kwadrat, cegła, schody | |
| powe    | nieprawda | sona ike, ... li lon ala |
| apeja   | wstyd, wina, poczucie winy | |
| majuna  | stry | pi tenpo mute pini |
| pake    | zatrzymać, zablokować | pini, pali ala |
| linluwi | internet | |

[Strona początkowa](pl_index.html)