lipu-sona/pages/lentan/chess.md
AcipenserSturio 2da1854a9d pages: group jan Lentan's original work
* Add an overview page for all blogposts
* Fix unordered list formatting
* Fix links
2024-08-22 13:05:16 +05:00

591 lines
22 KiB
Markdown

% musi pi jan lawa moli
% /dev/urandom
% 2020-10-05
## musi pi jan lawa moli <!-- basic description -->
musi pi jan lawa moli li musi supa. <!-- chess is a board game. -->
jan tu li utala kepeken musi ni tawa ni: ona li wile anpa e ijo musi "jan lawa" pi jan ante. <!--
two players compete to defeat each other's king. -->
<!-- musi pi jan lawa ("game of the dead king") == chess, as based on the fact
that lots of languages derive their name for chess from their word for
checkmate, which in turn derives from Arabic for "the king is dead" -->
## supa musi <!-- board description -->
supa musi li jo e nasin 8 tan monsi tawa sinpin. sin la, ona li jo e nasin poka
8 tan poka tawa poka ante. nasin en nasin poka li kama wan la, ma
li lon. tan ni, ma 64 li lon. <!-- the board consists of eight rows from
back to front, each of which in turn consists of eight columns from side to
side. -->
nasin wan li jo e ma 8. nanpa ona li sama nanpa pi nasin poka ona. tan ni, "ma
\#3 pi nasin \#2" li ma ni: ona li lon nasin \#2, ona li lon nasin poka \#3.
<!-- terminology -->
o lukin noka e sitelen pi musi supa:
```
poka pi jan musi pimeja
-- +--+--+--+--+--+--+--+--+
nasin ^ | | | | | | | | | nasin nanpa luka tu wan (8)
sinpin | +--+--+--+--+--+--+--+--+
| | | | | | | | | | nasin nanpa luka tu (7)
(tawa | +--+--+--+--+--+--+--+--+
jan | | | | | | | | | |
musi | +--+--+--+--+--+--+--+--+
walo) | | | | | | | | | |
| +--+--+--+--+--+--+--+--+
| | | | | | | | | | ...
| +--+--+--+--+--+--+--+--+
| | | | | | | | | | ...
| +--+--+--+--+--+--+--+--+
| | | | | | | | | | nasin nanpa tu (2)
nasin | +--+--+--+--+--+--+--+--+
monsi V | | | | | | | | | nasin nanpa wan (1)
-- +--+--+--+--+--+--+--+--+
^ poka pi jan ^
| musi walo |
| |
nasin poka nanpa wan nasin poka nanpa luka tu wan
```
nasin "monsi" li nasin tawa poka pi jan musi sama.
nasin "sinpin" li nasin tawa poka pi jan musi ante.
ma li kule walo, li kule pimeja. nasin kule pi ma li ni: <!-- the
squares are colored black and white. the way to color them is as follows. -->
ma \#1 pi nasin \#1 li pimeja. ma li lon poka pi ma pimeja la, ona li walo. ma
li lon poka pi ma walo la, ona li pimeja. <!-- in the first row, the leftmost
area is colored black. areas next to black areas are white and vice versa. -->
nasin ante la, ma li lon sinpin anu monsi pi ma pimeja la, ona li walo. ma
li lon sinpin anu monsi pi ma walo la, ona li pimeja. <!-- in other rows, areas
in front or behind of black areas are white and vice versa. -->
```
+--+--+--+--+--+--+--+--+
|XX| |XX| |XX| |XX| |
+--+--+--+--+--+--+--+--+
| |XX| |XX| |XX| |XX|
+--+--+--+--+--+--+--+--+
|XX| |XX| |XX| |XX| |
+--+--+--+--+--+--+--+--+
| |XX| |XX| |XX| |XX|
+--+--+--+--+--+--+--+--+
|XX| |XX| |XX| |XX| |
+--+--+--+--+--+--+--+--+
| |XX| |XX| |XX| |XX|
+--+--+--+--+--+--+--+--+
|XX| |XX| |XX| |XX| |
+--+--+--+--+--+--+--+--+
| |XX| |XX| |XX| |XX|
+--+--+--+--+--+--+--+--+
```
sitelen ni la, ma mute li jo e sitelen "XX". ma ni li walo. <!-- in
this picture, some areas have "XX" written in them. these should be white. -->
## ijo musi en tawa ona <!-- pieces and basic moves -->
jan wan li kama jan musi walo. jan ante li kama jan musi pimeja. <!-- one player
becomes white, the other black. -->
jan musi li jo e ijo musi ona pi kule sama. <!-- each player has their own pieces of the same colors. -->
ijo musi ni li **jan utala** luka tu wan, li **jan utala lon soweli tawa** tu,
li **soweli suli utala** tu, li **tomo kiwen tawa** tu, li **jan lawa meli**
wan, li **jan lawa** wan. <!-- the pieces are: eight pawns, two knights, two
elephants (bishops), two rooks, a queen and a king. -->
musi open la, tenpo walo li lon. <!-- white moves first. -->
tenpo walo la, jan musi walo li ken tawa e ijo musi.
ona li pini tawa e musi ijo la, tenpo pimeja li lon.
tenpo pimeja la, jan musi pimeja li ken tawa e ijo musi.
ona li pini tawa e musi ijo la, tenpo walo li lon.
jan musi li ken tawa e ijo musi lon tenpo ona taso. <!-- player can only move
on their turn. -->
jan musi li ken tawa e ijo musi pi kule sama. <!-- player can only move pieces of
their color. -->
jan musi li ken tawa e ijo musi wan taso. <!-- player can only move 1 piece. -->
jan musi li ken tawa e ijo musi la, jan musi ken ala tawa ala e ijo musi. <!--
if a player can move, they must move a piece. -->
jan musi li ken tawa e ijo musi kepeken nasin pi ijo musi ni taso. <!-- player can
only move pieces according to their rules. -->
ijo musi li ken ala tawa ma ni: ijo musi pi kule sama li lon ona. <!-- pieces
can't move to spaces occupied by other pieces of the same color. -->
ijo musi li ken anpa e ijo musi pi kule ante. ni la, ona li weka e ijo musi
ante, li tawa lon ma ona. <!-- pieces can capture other pieces by removing them
from the board and taking their place. -->
ijo musi ante li lon insa pi nasin ona la, ijo musi "jan utala lon soweli tawa"
taso li ken tawa ma ni. <!-- only the knight can jump over pieces. -->
ijo musi weka li ken ala tawa. <!-- captured pieces can't move. -->
## nasin pi ijo musi <!-- piece moves -->
**jan utala** li ken tawa ma sinpin wan.
* sin la, tenpo musi ale la, ona li tawa ala la, ona li ken tawa ma sinpin
tu.<!-- pawns can move 2 squares on their first move. -->
* ona li ken ala tawa ma sinpin ni: ijo musi ante li lon ma ni anu insa nasin
tawa ma ni. <!-- pawns can't move forward if there's another piece there on in
the way. -->
* jan utala li ken anpa e ijo musi ni: ona li lon ma sinpin wan en poka wan. ma
ni li jo e ijo musi pi kule ante la, jan utala li ken pali e ni: weka e ijo
musi tan ma ni, tawa ma ni.<!-- pawns can capture diagonally forwards. when
they do that, they move to the captured square's location. -->
* jan utala pimeja li lon nasin \#1 la, anu jan utala walo li lon ma
nasin \#8 la, ona li kama ijo musi ante. jan musi ona ken wile
ante wan: <!-- pawns can promote if they reach the last row -->
* ona li kama jan utala lon soweli tawa
* ona li kama soweli suli utala
* ona li kama tomo kiwen tawa
* ona li kama jan lawa meli.
```
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | | | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | |-c-| c |-c-| |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | | | C | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | |-b-| b |-b-| | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | a | | B | | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
|-a-| a |-a-| | | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | A | | | | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | | | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
```
sitelen ni la, jan utala li lon ma pi sitelen "A", "B" en "C" suli. ona li ken
tawa ma pi sitelen "a", "b" anu "c" lili. ona li ken anpa e ijo musi lon ma
pi sitelen "-a-", "-b-" anu "-c-". jan utala pi sitelen "A" suli li tawa ala lon
musi ni. tan ni, ona li ken tawa ma sinpin tu.
**jan utala lon soweli tawa** (nimi ante: "soweli tawa") li ken tawa ma tu lon
nasin wan en ma wan lon nasin poka pi nasin nanpa wan. <!-- knights can move two
spaces in any direction and then one space sideways from that direction. -->
* ijo musi pi kule ante li lon ma ni, ona li ken anpa e ijo musi ni.
```
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | | | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | | | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | X | | X | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | X | | | | X | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | | O | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | X | | | | X | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | X | | X | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | | | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
```
sitelen ni la, jan utala lon soweli tawa li lon ma pi sitelen "O". ona li ken
tawa ma pi sitelen "X".
**soweli suli utala** (nimi ante: "lawa sewi" anu "soweli suli") li ken tawa
lon nasin ni: o tawa ma sinpin wan anu ma monsi wan, o tawa ma poka wan. ona li
ken tawa ma mute lon nasin ni.
* ijo musi ante li lon insa pi nasin ona la, ona li ken ala tawa ma ni.
```
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| X | | | | | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | X | | | | | | X |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | X | | | | X | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | X | | X | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | | O | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | X | | X | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | X | | | | X | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | X | | | | | | X |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
```
sitelen ni la, soweli suli utala li lon ma pi sitelen "O". ona li ken
tawa ma pi sitelen "X".
**tomo kiwen tawa** (nimi ante: "tomo utala") li ken tawa lon nasin ni: o tawa
ma sinpin wan anu ma monsi wan anu ma poka wan. ona li ken tawa ma mute lon
nasin ni.
* ijo musi ante li lon insa pi nasin ona la, ona li ken ala tawa ma ni.
```
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | | X | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | | X | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | | X | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | | X | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| X | X | X | X | O | X | X | X |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | | X | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | | X | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | | X | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
```
sitelen ni la, tomo kiwen tawa li lon ma pi sitelen "O". ona li ken
tawa ma pi sitelen "X".
**jan lawa meli** (nimi ante: "lawa meli") li ken tawa lon nasin pi soweli suli
utala anu lon nasin pi tomo kiwen tawa.
* ijo musi ante li lon insa pi nasin ona la, ona li ken ala tawa ma ni.
```
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| X | | | | X | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | X | | | X | | | X |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | X | | X | | X | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | X | X | X | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| X | X | X | X | O | X | X | X |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | X | X | X | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | X | | X | | X | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | X | | | X | | | X |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
```
sitelen ni la, jan lawa meli li lon ma pi sitelen "O". ona li ken
tawa ma pi sitelen "X".
**jan lawa** (nimi ante: "lawa mije") li ken tawa ma wan lon nasin ale.
* ijo musi li anpa e jan lawa, jan musi ona li anpa. o awen e jan lawa sina.
```
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | | | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | | | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | | | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | X | X | X | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | X | O | X | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | X | X | X | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | | | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | | | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
```
sitelen ni la, jan lawa li lon ma pi sitelen "O". ona li ken
tawa ma pi sitelen "X".
## ma open pi ijo musi <!-- starting positions -->
```
+---+---+---+---+---+---+---+---+
|TKT|LST|SSU|JLM|JL |SSU|LST|TKT|
+---+---+---+---+---+---+---+---+
|JU |JU |JU |JU |JU |JU |JU |JU |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | | | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | | | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | | | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | | | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
|ju |ju |ju |ju |ju |ju |ju |ju |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
|tkt|lst|ssu|jlm|jl |ssu|lst|tkt|
+---+---+---+---+---+---+---+---+
```
open musi la, ijo musi ale li lon ma open ona.
**jan utala walo** ale li lon ma 8 pi nasin \#2. **jan utala pimeja** ale li lon
ma 8 pi nasin \#7.
ijo musi ante ale li lon nasin \#1 tawa jan musi walo, li lon nasin \#8
tawa jan musi pimeja.
**jan utala lon soweli tawa** li lon ma \#2 en ma \#7.
**soweli suli utala** li lon ma \#3 en ma \#6.
**tomo kiwen tawa** li lon ma \#1 en ma \#8.
**jan lawa meli** li lon ma \#4.
**jan lawa** li lon ma \#5.
sitelen ale la, ijo musi walo li sitelen kepeken sitelen lili (abcde...). ijo
musi pimeja li sitelen kepeken sitelen suli (ABCDE...).
> %info%
>
>
> ma pi \#1 en \#2 en \#3 en \#4 ale li "poka meli" tan ni: open musi la, jan
> lawa meli ale tu li lon ma \#4.
>
> ma pi \#5 en \#6 en \#7 en \#8 ale li "poka mije" tan ni: open musi la, jan
> lawa ale tu li lon la \#5.
>
## tawa ante <!-- other moves -->
jan lawa en tomo kiwen tawa wan pi kule sama li ken tawa lon tenpo sama. taso,
ni ale li wile lon tawa ni: <!-- king and one rook can castle, but these
conditions must be true. -->
* jan lawa en tomo kiwen tawa ni li tawa ala lon tenpo ale pi musi ni. <!--
neither the king, nor this rook, have moved during this game. -->
* ijo musi ala li lon insa nasin tan jan lawa tawa tomo kiwen tawa ni. <!-- no
pieces are in the way of the king and this rook. -->
* ijo musi ante li ken ala anpa e jan lawa. <!-- no piece is attacking the
king. -->
* nasin pi jan lawa la, ijo musi ante li ken ala anpa e ma ni. <!-- no
piece can attack the squares in the king's path. -->
ni ale li lon la, ken tu li lon: <!-- in this case, two possibilities exist:-->
* jan lawa li tawa ma \#3 pi nasin sama, tomo kiwen tawa pi ma \#1
li tawa ma \#4. <!-- king moves to C, rook moves from A to D. -->
* jan lawa li tawa ma \#7 pi nasin sama, tomo kiwen tawa pi ma \#8
li tawa ma \#6. <!-- king moves to G, rook moves from H to F. -->
tenpo mute la, jan utala ("\\#1") li ken tawa ma tu. taso, jan utala pi kule ante
("jan utala \\#2") li ken anpa e ma lon insa nasin pi jan utala \\#1 la, ona li
ken anpa e jan utala \\#1 lon tenpo musi kama wan. jan utala \\#2 li pali e ni la,
ona li tawa ma lon insa nasin pi jan utala \\#1 (ma wan sinpin en ma wan poka).
<!-- en passant: if a pawn moves two spaces, but another pawn can attack the
space inside, that other pawn can capture the pawn \#1 on next move. -->
```
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | | | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | |JU | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | | X | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | |ju | O | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | | | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | | | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | | | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | | | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
```
sitelen ni la, jan utala \#1 li lon ma pi sitelen "JU", jan utala \#2 li lon ma pi
sitelen "ju". jan utala \#1 li wile tawa ma pi sitelen "O", taso jan utala \#2 li
ken anpa e ma pi sitelen "X". jan musi \#2 li wile e ni la, ona li ken: anpa e
jan utala \#1, tawa e jan utala \#2 tawa ma pi sitelen "X".
## jan lawa li ken moli <!-- check and checkmate -->
ijo musi pi jan musi wan li ken anpa e jan lawa pi jan musi ante lon tenpo musi
kama wan, jan lawa ona li "ken moli". <!-- if one player's piece can defeat the
king on the next move, the king is in check. -->
jan lawa li ken moli la, jan musi li wile pali e tawa, tawa ni: ijo musi ante li
ken ala anpa e jan lawa. jan musi li ken ala pali e tawa ante. <!-- the player
in check must move in a way that prevents the other player from capturing the
king. -->
jan musi li ken ala pali e ni la, jan lawa ona li moli. jan musi ni li anpa.
<!-- if the player in check can't move in such a way, then the king is
checkmated and the player loses. -->
jan musi li ken ala tawa e ijo musi ona tawa ni: ijo musi pi jan ante li
ken anpa e jan lawa ona. <!-- a player can't move _into_ check. -->
```
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | | | |TKT| JL|
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | | | | JU| JU|
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | | | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| |TKT| | | | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | | | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
|tkt| 2 | 1 | | | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| 1 |jl | 1 | | | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| 1 | | 1 | | | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
tenpo musi pi jan walo (ijo musi pi sitelen lili) li lon.
```
sitelen ni la, tomo kiwen tawa pimeja li ken anpa e jan lawa walo lon tenpo musi
kama wan. jan lawa walo li "ken moli". jan musi walo li wile tawa ni: jan lawa
walo li "ken moli" ala. <!-- in this picture, the black rook can attack the
white king, so the white king is in check. the white player must move out of
check. -->
ona li ken tawa e jan lawa tawa ma pi sitelen "1". ona li pali e ni la, ijo musi
pimeja li ken ala anpa e jan lawa lon ma ni lon tenpo kama wan. <!-- they can
move the king to spaces labeled "1", so the rook can't attack it. -->
anu la, ona li ken tawa e tomo kiwen tawa ona tawa ma pi sitelen "2". ona li
pali e ni la, tomo kiwen tawa pimeja li ken ala anpa e jan moli walo tan ni: ijo
musi ante li lon insa nasin ona. <!-- or they can move their rook to the space
labeled "2", so it's in the way of the black rook. -->
```
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| 1 | | | | | | | JL|
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | | | | JU| JU|
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | | | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | | | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | | | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
|tkt| | | | | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| |jl | | | | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | | | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
tenpo musi pi jan walo (ijo musi pi sitelen lili) li lon.
```
sitelen ni la, jan lawa pimeja li ken ala moli. taso, tomo kiwen tawa walo li
tawa ma pi sitelen "1" la, jan lawa pimeja li ken moli. sin la, ijo musi pimeja
li ken ala tawa ni: jan lawa pimeja li ken moli ala. ni la, jan lawa pimeja li
moli. jan musi walo li anpa e jan musi pimeja. <!-- in this picture, the black
king isn't in check, but if white moves their rook to the square labeled "1",
the black player has no way to move out of check. this is a checkmate. black
loses. -->
## kama ante
kama ni li ken: jan musi li ken ala tawa e ilo musi ona, taso jan lawa ona li
ken ala moli. ni li lon la, musi li pini. taso, jan musi ala li anpa e jan musi
ante. <!-- if a player can't move their pieces, but their king is not in check,
it's a stalemate. nobody wins. -->
```
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | | | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | | | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| 1 | 1 |jlm| | | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
|JL |1 2| | | | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| 1 | 2 |jl | | | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | | | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | | | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
| | | | | | | | |
+---+---+---+---+---+---+---+---+
tenpo musi pi jan pimeja (ijo musi pi sitelen suli) li lon.
```
sitelen ni la, jan lawa pimeja li ijo musi pimeja taso. ona li ken ala tawa ma
pi sitelen "1" tan ni: jan lawa meli walo li ken anpa e ma ni. ona li ken ala
tawa ma pi sitelen "2" tan ni: jan lawa walo li ken anpa e ma ni. taso, ijo musi
ala li ken anpa e jan lawa pimeja.
tan ni, musi li pini. jan musi walo li anpa ala e jan musi pimeja. jan musi
pimeja li anpa ala e jan musi walo.
---
tenpo musi ale la, jan musi wan li ken toki e ni: "mi anpa." ona li toki e ni
la, musi li pini. jan musi ante li anpa e ona. <!-- any player can resign at any
moment. -->
tenpo musi ale la, jan musi wan li ken toki e ni: "mi wile e ni: jan ala li
anpa. ni li pona ala pona?" jan musi ante li ken toki tawa ni. ona li toki e
"pona" la, musi li pini. jan musi ala li anpa e jan musi ante. <!-- players can
agree to a draw. -->
musi suli la, nasin ni li lon: ijo musi ale li lon ma sama, li ken tawa lon
nasin sama, lon tenpo tawa tu wan pi jan musi sama, jan musi ni li ken toki e
ni: "musi ni li pini. jan ala li anpa." <!-- in professional games, if all the
pieces are in the same place and can do the same moves during 3 turns of the
same player, that player can claim a draw. -->
## suli kiwen pi tenpo tawa <!-- time control -->
musi mute la, jan musi, anu jan pi lawa musi, li wile e ni: tenpo musi li suli
ala. ni li lon la, nasin pi suli kiwen pi tenpo tawa li ken lon. <!-- in some
games, the players or moderators may want to limit the game's duration. -->
nasin ni la, jan musi li nanpa e suli tenpo pi tenpo tawa ona kepeken ilo tenpo.
mute tenpo lawa li lon. tenpo pi tenpo tawa ale pi jan wan li suli tawa ona la,
jan musi ni li anpa. <!-- if this is the case, then players measure their move
duration with a clock. a limit is set, and if a player goes over the limit for
their turns, they lose. -->
anu la, mute tenpo lawa pi tenpo tawa wan li lon. jan musi ale li wile pali e
tenpo tawa wan ona lon tenpo ni. ona li ken ala pali e ni la, ona li anpa. <!--
alternatively, a time limit can be imposed on each turn individually. -->
# musi pi ilo sona
lipu kon [Lichess](https://lichess.org/) li ilo pona. jan li ken musi kepeken
ona, li ken kama sona e nasin musi kepeken ona. lipu ni li ken toki kepeken toki
pona. taso, ante toki ona li pini ala. ona li toki e ijo kepeken nimi ante.