Upload New File

pages/tokipona/pl_x1.md

@@ -0,0 +1,185 @@
+% toki pona strona dodatkowa 1 — stare i nowe słowa
+% /dev/urandom
+% kwiecień 2020
+
+Wszystkie słowa, które zostały opisane na stronach od 1 do 12 są obecne w oficjalnej 
+książce toki pony. Jednakże istnieje kilka dodatkowych słów, które albo były używane 
+wcześniej i nie pojawiły się w książce, albo takie, które zostały stworzone przez 
+społeczność toki pony po tym wydarzeniu. W przeciwieństwie do „nieoficjalnych słów” 
+używanych dla nazw własnych (patrz: [strona 7](pl_7.html)), te są traktowane jako 
+rodzime słowa toki pony i nie są pisane wielką literą.
+
+Poniekąd wyczerpująca lista wszystkich słów w języku toki pona, które są lub były używane, znajduje się w dokumencie [„nimi ale pona”][nap].
+
+[nap]:https://docs.google.com/document/d/10hP3kR7mFN0E6xW3U6fZyDf7xKEEvxssM96qLq4E0ms/edit
+
+Za to ta strona opisze wszystkie słowa, które moim zdaniem stosuje się często w sieci
+oraz alternatywne sposoby na użycie niektórnych oficialnych słów z 120-wyrazowego
+leksykonu.
+
+Założeniem języka toki pona jest minimalizacja liczby wyrazów i pozbycie się zbędnych
+konceptów, przez co oczywiście niestandardowe sposoby użycia mogą budzić kontrowersje.
+Spróbuję wyrazić własną opinię na temat tych wyrazów na liście.
+
+## Złączone słowa: kin, namako i oko
+
+Zanim opublikowana została książka toki pony, w użyciu było kilka słów, których
+znaczenie pokrywało się z innymi wyrazami. Nie zostały one usunięte, ale mianowano
+je synonimami innych słów.
+
+Wyraz „kin” jest synonimem słowa „a”, ale ponieważ „a” jest bardziej ogólnym wyrażeniem
+emocji, „kin” używano do położenia nacisku (podobnie jak „również”, „naprawdę”,
+„w rzeczy samej” w języku polskim). Podkreślało się tym dosłowne znaczenie zdania,
+a nie zabarwiało je emocjonalnie. Według mnie takie znaczenie również można przekazać
+słowami „a” (zabarwienie emocjonalne) i „mute” (podkreślenie czegoś).
+
+Wyraz „namako” używano w znaczeniu „dodatek” albo „przyprawa”. W oficjalnej książce
+opisano ją jako synonim słowa „sin” — „nowy”, „dodatkowy”. Oba te wyrazy mają
+poniekąd odmienne znaczenia, ale z mojej perspektywy wyraz „sin” — w szczególności, gdy
+używany jako rzeczownik lub fraza nominalna „sin moku” (dodatek do jedzenia) — potrafi
+wyrazić ten sam koncept równie dobrze.
+
+Wyraz „oko” określono jako synonim słowa „lukin”. Kiedy stanowiły one dwa oddzielne
+słowa,  „oko” oznaczało to, co po polsku — oko. Natomiast „lukin” oznaczało „wzrok”
+albo „patrzeć”. Ponieważ „kute” może znaczyć albo „słuch”, albo „ucho”, decyzja
+ta wydaje się sensowna.
+
+## Usunięte słowa
+
+Istnieją też takie wyrazy, które w społeczności używa się od czasu do czasu, pomimo
+że zostały całkowicie usunięte ze słownika w chwili publikacji oficjalnej książki.
+
+Zacznijmy od tych bardziej popularnych:
+
+Wyraz „apeja” oznacza „wstyd” lub „wina”. Opisanie tego samego konceptu jest trudne,
+jeśli nie mamy do dyspozycji tego słowa, dlatego niektórzy nadal go używają.
+
+Znaczenia wyrazu „kipisi” to „dzielić”, „ciąć”, „siekać”. Dziś przejmują je słowa
+takie jak „tu” (dzielić) i „wan” (część, element), ale w niektórych tekstach nadal
+można się na nie natknąć. Istnieją również pomysły na zapis tego słowa za pomocą pisma
+sitelen pona.
+
+Wyraz „leko” (prawdopodobnie pochodzący od klocków Lego) używa się w znaczeniu
+„bloczek”, „kwadrat”, czasem „schody”. Nie ma żadnego jasnego zamiennika, którym można
+by zastąpić to słowo, dlatego wciąż jest sporadycznie używany, gdzie jest to
+konieczne.
+
+Wyraz monsuta oznacza „potwór” lub „strach”. Jak w przypadku słowa „apeja”, wielu
+ludzi uważa je za trudne do opisania, (a moża to zrobić na wiele sposobów), przez co 
+używa się starego nazewnictwa.
+
+A oto słownictwo, które dziś uważa się za porzucone, ale wciążmożne występować
+w starszych tekstach:
+
+Słowo „kapa” to wczesne określenie góry lub pagórka. Ostatecznie wyraz „nena” zajął
+jego miejsce.
+
+Słowo „kapesi” określało kolory takie jak szary i brązowy, a czasem też kawę.
+Koniec końców zostało ono usunięte, ponieważ wyrażenia „pimeja walo” i „pimeja jelo”
+równie dobrze opisują te kolory.
+
+Słowo „majula”, czyli „stary”, również zostało usunięte we wczesnych dniach toki pony.
+Ponieważ starość może być stosunkowo łatwo opisana za pomocą wyrazów związanych
+z czasem, słowo to wyszło z powszechnego użytku. Oto kilka przykładów:
+
+> ona mute li majuna. — Oni są młodzi.
+
+> tenpo mute la ona mute li lon. — Istnieją od dłuższego czasu / od dawna.
+
+Słowo „pasila” niegdyś oznaczało „łatwy”, ale ostatecznie znaczenie to stało się 
+jednym z tłumaczeń wyrazu „pona”.
+
+Słowo „pake” było czasownikiem tłumaczonym jako „zaprzestać” i zaczerpniętym z 
+angielskiego „to block”. W ostateczności je usunięto, z uwagi na to, że tę samą 
+czynność można opisać słowem „pini” („przestać”, „ukończyć”) lub „awen” („trwać”, 
+„stać”).
+
+Słowo „pata” oznaczało rodzeństwo, ale dziś zamiast tego można je wyrazić jako „jan 
+sama”.
+
+Słowo „powe”, czyli „kłamstwo”, „fałsz”, zostało usunięte, ponieważ to samo znaczenie
+mogą osiągnąć wyrażenia bazowane na „lon ala” („nieistniejący”) lub „sona ike”
+(„zła wiedza”, „dezinformacja”).
+
+W leksykonie istniały również słowa „tuli” i „po” i odpowiadały liczbom 3 i 4. Zostały
+one zastąpione wyrażeniami „tu wan” oraz „tu tu”.
+
+## Kierunki
+
+Pomimo, że w słownictwie toki pony istnieją takie słowa jak „góra”, „dół”, „przód” i 
+„tył”, nie znajdziemy tam wyrazów, które oznaczałyby „lewo” czy „prawo”. Jest tylko
+jeden wyraz oznaczający „bok”.
+
+Niektórzy stworzyli wyrażenia polegające na tym, że większość ludzi pisze prawą ręką
+(„poka pi luka sitelen” = „prawo”; „poka pi luka sitelen ala” = lewo), mają serce
+po lewej stronie ciała („poka pilin” = „lewo”; „poka pilin ala” = right) albo piszą
+od lewej do prawej („poka open” = „lewo”; „poka pini” = „right”).
+
+Oczywiście żadne z powyższych założeń nie jest w stu procentach uniwersalne — istnieją
+ludzie, którzy wolą pisać lewą ręką; którzy mają serce po prawej stronie 
+(dekstrokardia) lub piszą z prawej do lewej. (Co prawda należy przyznać, że 
+największe systemu zapisu *toki pony* — alfabet łaciński, sitelen pona i sitelen 
+sitelen — pisze się z lewej do prawej).
+
+W dokumencie „nimi ale pona” opisano dwa słowa stworzone po wydaniu oficjalnej 
+książki (takie wyrazy nazywane są „post-pu”), które nadają dokładne nazwy tym 
+kierunkom: „soto”, czyli „lewo” i „te” czyli „prawo”. Osobiście uważam, że te słowa 
+bywają przydatne w miejscach, gdzie rozróżnienie tych dwóch kierunków jest konieczne. 
+Jednak w większości przypadków lepiej ich unikać.
+
+## Płeć i orientacja seksualna
+
+Wyrazy „mije” i „meli” kolejno oznaczają mężczyznę i kobietę. Istnieją jednak ludzie, 
+którzy albo nie uważają się ani za mężczyznę, ani za kobietę, albo nie urodzili się 
+żadnej z tych płci.
+
+Słowo „tonsi” zostało stworzone na potrzeby opisania takich ludzi, a w niektórych 
+przypadkach też osób transseksualnych lub należących do społeczności LGBT.
+
+W dodatku słowo „kule” (kolor) czasem używa się jako tłumaczenia wyrazu „płeć/gender”
+oraz „LGBT”. Na początku może to budzić wątpliwości — „a co z ludźmi
+koloru?”. Jednak w społeczności toki pony rasa i kolor skóry określa się najczęściej
+bezpośrednio (np. „jan pi selo walo” = „osoba o białej skórze”, „osoba białoskóra”).
+
+Ponadto, możesz natknąć się na słowa takie jak „mijomi” i „melome”. Są to skróty
+od wyrażeń „mije olin mije” („mężczyźni kochający mężczyzn”) i „meli olin meli” 
+(kobiety kochające kobiety) i działają tak samo jak angielskie skróty „mlm” i „wlw”.
+
+## Żartobliwe słowa
+
+Dodatkowo, istnieje też kilka słów wymyślonych przez Sonję Lang w ramach żartu.
+W dokumencie „nimi ale pona” podpisane są „w.o.g. Sonja”. Najbardziej znanym wyrazem 
+tego typu jest „kijetesantakalu”, który oznacza szopy pracze i inne zwierzęta z 
+rodziny szopowatych.
+
+Do żartobliwych słów należą też „mulapisu” („pizza”) i „yupekosi” („zmienić swoje 
+stare kreacje na gorsze”) — warto zauważyć, że w toki ponie nie używa się litery "y" 
+i dlatego wymowa tego słowa jest nieznana.
+
+Ta lista opiera się na [tym arkuszu opisującym częstoliwość stosowania słów spoza pu](https://docs.google.com/spreadsheets/d/1dGd4do1Jk2L2NwW5l7tLgSajAVkUqO0z2UHGu4_Sq_M)
+i została stworzona przez użytkownika reddita `qwertyter`, z dodatkowymi 
+modyfikacjami opartymi na moim osobistym doświadczeniu.
+
+Kolumna podpisana „zamienniki” zawiera słowa i zwroty z oficjalnego słownika, za 
+pomocą których można wyrazić podobne idee. Nie wszystkie z nich są całkowicie 
+odpowiednie, a dla niektórych trzeba użyć innych części mowy (na przykład, „tu” jako 
+przymiotnik oznaczający „podzielony” bez cząstki „li” łatwo pomylić z liczbą „dwa”).
+
+| word | znaczenie | zamienniki |
+|----|----|----|
+| kin | naprawdę, bardzo, również| a, mute |
+| monsuta | strach, potwór | |
+| lanpan  | brać, dostać, odebrać | kama jo (kama jo utala) |
+| oko     | oko | lukin |
+| tonsi   | niebinarny, transpłciowy, LGBT | |
+| kipisi  | dzielić, ciąć | tu |
+| namako  | dodatkowy, przyprawa | sin |
+| kijetesantakalu | szop pracz | |
+| leko    | kwadrat, cegła, schody | |
+| powe    | nieprawda | sona ike, ... li lon ala |
+| apeja   | wstyd, wina, poczucie winy | |
+| majuna  | stry | pi tenpo mute pini |
+| pake    | zatrzymać, zablokować | pini, pali ala |
+| linluwi | internet | |
+
+[Strona początkowa](pl_index.html)