diff --git a/pages/tokipona/pl_x1.md b/pages/tokipona/pl_x1.md new file mode 100644 index 0000000..7d8496e --- /dev/null +++ b/pages/tokipona/pl_x1.md @@ -0,0 +1,185 @@ +% toki pona strona dodatkowa 1 — stare i nowe słowa +% /dev/urandom +% kwiecień 2020 + +Wszystkie słowa, które zostały opisane na stronach od 1 do 12 są obecne w oficjalnej +książce toki pony. Jednakże istnieje kilka dodatkowych słów, które albo były używane +wcześniej i nie pojawiły się w książce, albo takie, które zostały stworzone przez +społeczność toki pony po tym wydarzeniu. W przeciwieństwie do „nieoficjalnych słów” +używanych dla nazw własnych (patrz: [strona 7](pl_7.html)), te są traktowane jako +rodzime słowa toki pony i nie są pisane wielką literą. + +Poniekąd wyczerpująca lista wszystkich słów w języku toki pona, które są lub były używane, znajduje się w dokumencie [„nimi ale pona”][nap]. + +[nap]:https://docs.google.com/document/d/10hP3kR7mFN0E6xW3U6fZyDf7xKEEvxssM96qLq4E0ms/edit + +Za to ta strona opisze wszystkie słowa, które moim zdaniem stosuje się często w sieci +oraz alternatywne sposoby na użycie niektórnych oficialnych słów z 120-wyrazowego +leksykonu. + +Założeniem języka toki pona jest minimalizacja liczby wyrazów i pozbycie się zbędnych +konceptów, przez co oczywiście niestandardowe sposoby użycia mogą budzić kontrowersje. +Spróbuję wyrazić własną opinię na temat tych wyrazów na liście. + +## Złączone słowa: kin, namako i oko + +Zanim opublikowana została książka toki pony, w użyciu było kilka słów, których +znaczenie pokrywało się z innymi wyrazami. Nie zostały one usunięte, ale mianowano +je synonimami innych słów. + +Wyraz „kin” jest synonimem słowa „a”, ale ponieważ „a” jest bardziej ogólnym wyrażeniem +emocji, „kin” używano do położenia nacisku (podobnie jak „również”, „naprawdę”, +„w rzeczy samej” w języku polskim). Podkreślało się tym dosłowne znaczenie zdania, +a nie zabarwiało je emocjonalnie. Według mnie takie znaczenie również można przekazać +słowami „a” (zabarwienie emocjonalne) i „mute” (podkreślenie czegoś). + +Wyraz „namako” używano w znaczeniu „dodatek” albo „przyprawa”. W oficjalnej książce +opisano ją jako synonim słowa „sin” — „nowy”, „dodatkowy”. Oba te wyrazy mają +poniekąd odmienne znaczenia, ale z mojej perspektywy wyraz „sin” — w szczególności, gdy +używany jako rzeczownik lub fraza nominalna „sin moku” (dodatek do jedzenia) — potrafi +wyrazić ten sam koncept równie dobrze. + +Wyraz „oko” określono jako synonim słowa „lukin”. Kiedy stanowiły one dwa oddzielne +słowa, „oko” oznaczało to, co po polsku — oko. Natomiast „lukin” oznaczało „wzrok” +albo „patrzeć”. Ponieważ „kute” może znaczyć albo „słuch”, albo „ucho”, decyzja +ta wydaje się sensowna. + +## Usunięte słowa + +Istnieją też takie wyrazy, które w społeczności używa się od czasu do czasu, pomimo +że zostały całkowicie usunięte ze słownika w chwili publikacji oficjalnej książki. + +Zacznijmy od tych bardziej popularnych: + +Wyraz „apeja” oznacza „wstyd” lub „wina”. Opisanie tego samego konceptu jest trudne, +jeśli nie mamy do dyspozycji tego słowa, dlatego niektórzy nadal go używają. + +Znaczenia wyrazu „kipisi” to „dzielić”, „ciąć”, „siekać”. Dziś przejmują je słowa +takie jak „tu” (dzielić) i „wan” (część, element), ale w niektórych tekstach nadal +można się na nie natknąć. Istnieją również pomysły na zapis tego słowa za pomocą pisma +sitelen pona. + +Wyraz „leko” (prawdopodobnie pochodzący od klocków Lego) używa się w znaczeniu +„bloczek”, „kwadrat”, czasem „schody”. Nie ma żadnego jasnego zamiennika, którym można +by zastąpić to słowo, dlatego wciąż jest sporadycznie używany, gdzie jest to +konieczne. + +Wyraz monsuta oznacza „potwór” lub „strach”. Jak w przypadku słowa „apeja”, wielu +ludzi uważa je za trudne do opisania, (a moża to zrobić na wiele sposobów), przez co +używa się starego nazewnictwa. + +A oto słownictwo, które dziś uważa się za porzucone, ale wciążmożne występować +w starszych tekstach: + +Słowo „kapa” to wczesne określenie góry lub pagórka. Ostatecznie wyraz „nena” zajął +jego miejsce. + +Słowo „kapesi” określało kolory takie jak szary i brązowy, a czasem też kawę. +Koniec końców zostało ono usunięte, ponieważ wyrażenia „pimeja walo” i „pimeja jelo” +równie dobrze opisują te kolory. + +Słowo „majula”, czyli „stary”, również zostało usunięte we wczesnych dniach toki pony. +Ponieważ starość może być stosunkowo łatwo opisana za pomocą wyrazów związanych +z czasem, słowo to wyszło z powszechnego użytku. Oto kilka przykładów: + +> ona mute li majuna. — Oni są młodzi. + +> tenpo mute la ona mute li lon. — Istnieją od dłuższego czasu / od dawna. + +Słowo „pasila” niegdyś oznaczało „łatwy”, ale ostatecznie znaczenie to stało się +jednym z tłumaczeń wyrazu „pona”. + +Słowo „pake” było czasownikiem tłumaczonym jako „zaprzestać” i zaczerpniętym z +angielskiego „to block”. W ostateczności je usunięto, z uwagi na to, że tę samą +czynność można opisać słowem „pini” („przestać”, „ukończyć”) lub „awen” („trwać”, +„stać”). + +Słowo „pata” oznaczało rodzeństwo, ale dziś zamiast tego można je wyrazić jako „jan +sama”. + +Słowo „powe”, czyli „kłamstwo”, „fałsz”, zostało usunięte, ponieważ to samo znaczenie +mogą osiągnąć wyrażenia bazowane na „lon ala” („nieistniejący”) lub „sona ike” +(„zła wiedza”, „dezinformacja”). + +W leksykonie istniały również słowa „tuli” i „po” i odpowiadały liczbom 3 i 4. Zostały +one zastąpione wyrażeniami „tu wan” oraz „tu tu”. + +## Kierunki + +Pomimo, że w słownictwie toki pony istnieją takie słowa jak „góra”, „dół”, „przód” i +„tył”, nie znajdziemy tam wyrazów, które oznaczałyby „lewo” czy „prawo”. Jest tylko +jeden wyraz oznaczający „bok”. + +Niektórzy stworzyli wyrażenia polegające na tym, że większość ludzi pisze prawą ręką +(„poka pi luka sitelen” = „prawo”; „poka pi luka sitelen ala” = lewo), mają serce +po lewej stronie ciała („poka pilin” = „lewo”; „poka pilin ala” = right) albo piszą +od lewej do prawej („poka open” = „lewo”; „poka pini” = „right”). + +Oczywiście żadne z powyższych założeń nie jest w stu procentach uniwersalne — istnieją +ludzie, którzy wolą pisać lewą ręką; którzy mają serce po prawej stronie +(dekstrokardia) lub piszą z prawej do lewej. (Co prawda należy przyznać, że +największe systemu zapisu *toki pony* — alfabet łaciński, sitelen pona i sitelen +sitelen — pisze się z lewej do prawej). + +W dokumencie „nimi ale pona” opisano dwa słowa stworzone po wydaniu oficjalnej +książki (takie wyrazy nazywane są „post-pu”), które nadają dokładne nazwy tym +kierunkom: „soto”, czyli „lewo” i „te” czyli „prawo”. Osobiście uważam, że te słowa +bywają przydatne w miejscach, gdzie rozróżnienie tych dwóch kierunków jest konieczne. +Jednak w większości przypadków lepiej ich unikać. + +## Płeć i orientacja seksualna + +Wyrazy „mije” i „meli” kolejno oznaczają mężczyznę i kobietę. Istnieją jednak ludzie, +którzy albo nie uważają się ani za mężczyznę, ani za kobietę, albo nie urodzili się +żadnej z tych płci. + +Słowo „tonsi” zostało stworzone na potrzeby opisania takich ludzi, a w niektórych +przypadkach też osób transseksualnych lub należących do społeczności LGBT. + +W dodatku słowo „kule” (kolor) czasem używa się jako tłumaczenia wyrazu „płeć/gender” +oraz „LGBT”. Na początku może to budzić wątpliwości — „a co z ludźmi +koloru?”. Jednak w społeczności toki pony rasa i kolor skóry określa się najczęściej +bezpośrednio (np. „jan pi selo walo” = „osoba o białej skórze”, „osoba białoskóra”). + +Ponadto, możesz natknąć się na słowa takie jak „mijomi” i „melome”. Są to skróty +od wyrażeń „mije olin mije” („mężczyźni kochający mężczyzn”) i „meli olin meli” +(kobiety kochające kobiety) i działają tak samo jak angielskie skróty „mlm” i „wlw”. + +## Żartobliwe słowa + +Dodatkowo, istnieje też kilka słów wymyślonych przez Sonję Lang w ramach żartu. +W dokumencie „nimi ale pona” podpisane są „w.o.g. Sonja”. Najbardziej znanym wyrazem +tego typu jest „kijetesantakalu”, który oznacza szopy pracze i inne zwierzęta z +rodziny szopowatych. + +Do żartobliwych słów należą też „mulapisu” („pizza”) i „yupekosi” („zmienić swoje +stare kreacje na gorsze”) — warto zauważyć, że w toki ponie nie używa się litery "y" +i dlatego wymowa tego słowa jest nieznana. + +Ta lista opiera się na [tym arkuszu opisującym częstoliwość stosowania słów spoza pu](https://docs.google.com/spreadsheets/d/1dGd4do1Jk2L2NwW5l7tLgSajAVkUqO0z2UHGu4_Sq_M) +i została stworzona przez użytkownika reddita `qwertyter`, z dodatkowymi +modyfikacjami opartymi na moim osobistym doświadczeniu. + +Kolumna podpisana „zamienniki” zawiera słowa i zwroty z oficjalnego słownika, za +pomocą których można wyrazić podobne idee. Nie wszystkie z nich są całkowicie +odpowiednie, a dla niektórych trzeba użyć innych części mowy (na przykład, „tu” jako +przymiotnik oznaczający „podzielony” bez cząstki „li” łatwo pomylić z liczbą „dwa”). + +| word | znaczenie | zamienniki | +|----|----|----| +| kin | naprawdę, bardzo, również| a, mute | +| monsuta | strach, potwór | | +| lanpan | brać, dostać, odebrać | kama jo (kama jo utala) | +| oko | oko | lukin | +| tonsi | niebinarny, transpłciowy, LGBT | | +| kipisi | dzielić, ciąć | tu | +| namako | dodatkowy, przyprawa | sin | +| kijetesantakalu | szop pracz | | +| leko | kwadrat, cegła, schody | | +| powe | nieprawda | sona ike, ... li lon ala | +| apeja | wstyd, wina, poczucie winy | | +| majuna | stry | pi tenpo mute pini | +| pake | zatrzymać, zablokować | pini, pali ala | +| linluwi | internet | | + +[Strona początkowa](pl_index.html) \ No newline at end of file