lipu-sona/pages/pl/dictionary.md

% toki pona — słownik
% /dev/urandom
% 2021-03-17

Oto lista wszystkich oficjalnych słów toki pony opisanych na stronach 1-12
w kolejności alfabetycznej. Każdy wyraz może mieć różne znaczenia w zależności
od tego, jakiej części mowy rolę pełni.

Definicja „przymiotnika” również pasuje do przysłówków, ponieważ jedyna różnica
między tymi częściami jest taka, że te pierwsze doczepia się do rzeczowników,
a te drugie — do czasowników.

Rzeczowniki w toki ponie mogą zostać użyte jako przymiotniki. Grają one wtedy tę
samą rolę, co rzeczowniki w dopełniaczu w polszczyźnie. Przykładowo, „poki telo” może znaczyć „wiadro wody” albo „wanna”, (w tym przykładzie „wody” i „telo” mają tę samą
funkcję).

> %note%
> To nie jest kopia słownika umieszczonego w oficjalnej książce ani w żadnym innym
> kursie. Niektóre słowa mogą mieć jeszcze inne funkcje, niż te opisane poniżej.
> Lista ta wymienia również niekonwencjonalne sposoby użycia niektórych słów,
> a niektóre z nich są przydatne tylko wtedy, gdy użyje się je z innymi słowami.
>
> Nie krępuj się wymyślać swoje własne wyrażenia i znaczenia słów, które mogą pasować
> w danym kontekście. Najważniejszą zasadą tego języka jest bycie zrozumianym.

---

#### a
* partykuła: (wykrzyknik wyrażający emocję, wzacniający wypowiedź lub potwierdzający ją)

#### akesi
* rzeczownik: „niesłodkie” zwierzę, jaszczurka

#### ala
* rzeczownik: nic
* przymiotnik: nie, wcale, pusty
* liczebnik: zero

#### alasa
* czasownik: polować, zbierać
* czasownik (niekonw.): szukać

#### ale/ali
* rzeczownik: wszystko, wszechświat
* przymiotnik: każdy, cały, liczny
* liczebnik: wszystko/nieskończoność (system prosty), 100 (system złożony)

#### anpa
* rzeczownik (stare/nieksiążkowe): spód, dolna część
* przymiotnik: kłaniający się, dolny, mało znaczący, pokorny, podległy
* czasownik nieprzechodni: kłonić się
* czasownik przechodni: podbić, pokonać

#### ante
* rzeczownik: różnica, zmiana, (niekonw.) wersja
* przymiotnik: inny, odmienny, zmieniony
* czasownik: zmienić

#### anu
* partykuła: lub

#### awen
* rzeczownik (niekonw.): stabilność, bezpieczeństwo, oczekiwanie
* przymiotnik: przechowywany, bezpieczny, trwały, czekający, pozostający
* czasownik: zachowywać, zostać, znosić, chronić
* czasownik posiłkowy: ciągle (coś) robić

#### e
* partykuła: (określa dopełnienie)

#### en
* partykuła: i (łączy podmioty)

#### esun
* rzeczownik: handel, transakcja, wymiana
* przymiotnik: handlowy, wymienny, komercyjny
* czasownik: handlować, wymieniać się

#### ijo
* rzeczownik: rzecz, przedmiot, materia
* przymiotnik: materialny, fizyczny

#### ike
* rzeczownik: zło
* przymiotnik: zły, skomplikowany, zbędny
* czasownik (niekonw.): pogorszyć

#### ilo
* rzeczownik: narzędzie, maszyna, urządzenie
* przymiotnik: użyteczny, (niekonw.) elektroniczny, metaliczny

#### insa
* rzeczownik: wnętrzności, zawartość, środek, brzuch
* przymiotnik: środkowy, wewnątrz, pomiędzy

#### jaki
* rzeczownik: brud, odpad
* przymiotnik: brudny, obrzydliwy, toksyczny, nieczysty, niehigieniczny
* czasownik: ubrudzić

#### jan
* rzeczownik: osoba, człowiek, ludzie, ludzkość, ktoś
* przymiotnik: ludzki, osobisty

#### jelo
* rzeczownik/przymiotnik: żółty (i jego odcienie)
* czasownik: zażółcić, pokolorować na żółto

#### jo
* rzeczownik: (niekonw.) własność, właściwość
* czasownik: mieć, nieść, zawierać, trzymać

#### kala
* rzeczownik: ryba, morskie zwierzę

#### kalama
* rzeczownik: dźwięk, hałas
* przymiotnik: głośny, hałaśliwy, wydający dźwięk
* czasownik: wydawać dźwięk, recytować, grać (na instrumencie)

#### kama
* rzeczownik: wydarzenie, przybycie
* przymiotnik: nadchodzący, przyszły, wezwany
* czasownik posiłkowy: stać się, być w trakcie (czegoś), zdołać, uporać się
(z czymś)

#### kasi
* rzeczownik: roślina, trawa, zioła, liść

#### ken
* rzeczownik: umiejętność, możliwość, (niekonw.) prawo, wolność
* przymiotnik (niekonw.): możliwy, zdolny
* czasownik posiłkowy: móc (coś zrobić)

#### kepeken
* rzeczownik: użycie, (niekonw.) praktyka
* czasownik przechodni: użyć (czegoś)
* przyimek: używając, przy pomocy

#### kili
* rzeczownik: owoc, warzywo, grzyb

#### kiwen
* rzeczownik: twardy przedmiot, metal, kamień, ciało stałe
* przymiotnik: twardy, metalowy, lity

#### ko
* rzeczownik: proszek, glina, pasta, substancja półstała

#### kon
* rzeczownik: powietrze, esencja, dusza, (niekonw.) gaz
* przymiotnik: niewidzialny, eteryczny, (niekonw.) gazowy

#### kule
* rzeczownik: kolor, (rzadko) płeć/gender
* przymiotnik: kolorowy, malowany
* czasownik: kolorować

#### kulupu
* rzeczownik: grupa, społeczność, stowarzyszenie, firma, naród, plemię
* przymiotnik: wspólny, społeczny

#### kute
* rzeczownik: ucho, słuch
* przymiotnik: brzmiący jak (coś)
* czasownik: słyszeć, słuchać, słuchać się (kogoś)

#### la
* partykuła: „jeśli/gdy” (wprowadza kontekst)

#### lape
* rzeczownik: sen, odpoczynek
* przymiotnik: śpiący, odpoczywający
* czasownik: spać, odpoczywać

#### laso
* rzeczownik/przymiotnik: niebieski, zielony (i ich odcienie)
* czasownik: zbłękitnić, zazielenić, pokolorować na niebiesko/zielono

#### lawa
* rzeczownik: głowa, umysł
* przymiotnik: główny, pierwszy, kontrolujący, rządzący
* czasownik: głowa, kontrolować, kierować, prowadzić, posiadać, rządzić

#### len
* rzeczownik: ubranie, tkanina, warstwa prywatności
* przymiotnik: ubrany, materiałowy
* czasownik: ubrać, zapewnić warstwę prywatności

#### lete
* rzeczownik: zimno, mróz
* przymiotnik: zimny, chłodny, surowy, nieugotowany
* czasownik: ochłodzić

#### li
* partykuła: (między podmiotem a czas./przym.)

#### lili
* rzeczownik: niewielkość
* przymiotnik: mały, trochę, młody
* czasownik: pomniejszyć

#### linja
* rzeczownik: długi, giętki przedmiot; nić; lina; włos(y)

#### lipu
* rzeczownik: płaski przedmiot, książka, dokument, papier, strona, zapis, strona internetowa
* przymiotnik: płaski, używany do zapisu

#### loje
* rzeczownik/przymiotnik: czerwony (i jego odcienie)
* czasownik: zaczerwienić, pokolorować na czerwono

#### lon
* rzeczownik: prawda, życie, egzystencja
* przymiotnik: prawdziwy, realny, obecny, istniejący
* czasownik nieprzechodni: być prawdziwym, istnieć
* przyimek: w, na, przy

#### luka
* rzeczownik: dłoń, ręka, ramię
* liczebnik: 5 (system złożony)

#### lukin
* rzeczownik: oko, wzrok
* przymiotnik: wyglądający, wzrokowy, wizualny
* czasownik: patrzeć, widzieć, czytać
* czasownik posiłkowy: zamierzać

#### lupa
* rzeczownik: dziura, drzwi, otwór, okno

#### ma
* rzeczownik: ziemia, dwór/pole (świat zewnętrzny), terytorium, państwo

#### mama
* rzeczownik: rodzic, przodek, twórca, pochodzenie, opiekun
* czasownik: tworzyć, wychowywać, opiekować się

#### mani
* rzeczownik: pieniądz; duże, udomowione zwierzę
* przymiotnik: (niekonw.) zamożny

#### meli
* rzeczownik: kobieta, żona
* przymiotnik: kobiecy

#### mi
* rzeczownik: ja, my
* przymiotnik: mój, nasz

#### mije
* rzeczownik: mężczyzna, mąż
* przymiotnik: męski

#### moku
* rzeczownik: jedzenie
* przymiotnik: jadalny, żywnościowy
* czasownik: jeść, pić, połknąć

#### moli
* rzeczownik: śmierć
* przymiotnik: martwy, umierający
* czasownik: zabić

#### monsi
* rzeczownik: tył, plecy, tyłek
* przymiotnik: tylny

#### mu
* (dowolny odgłos zwierzęcy)

#### mun
* rzeczownik: księżyc, gwiazda, obiekt na nocnym niebie
* przymiotnik: księżycowy, gwiezdny

#### musi
* rzeczownik: gra, sztuka
* przymiotnik: rozrywkowy, artystyczny, zabawny
* czasownik: zabawiać, bawić się, grać

#### mute
* rzeczownik: ilość
* przymiotnik: wiele, więcej
* liczebnik: 3 lub więcej (system prosty), 20 (system złożony)

#### nanpa
* rzeczownik: liczba
* przymiotnik: -ty (oznacza liczebnik porządkowy), matematyczny, liczbowy, 
    (niekonw.) cyfrowy

#### nasa
* przymiotnik: dziwny, niecodzienny, szalony, pijany

#### nasin
* rzeczownik: ścieżka, droga, ulica, zwyczaj, zasada
* przymiotnik: uliczny, drogowy, zwyczajowy
* czasownik: (niekonw.) prowadzić, wskazać drogę

#### nena
* rzeczownik: pagórek, góra, przycisk, guzik, nos
* przymiotnik: pagórkowaty, górzysty, nierówny, wyboisty

#### ni
* rzeczownik/przymiotnik: to, tamto

#### nimi
* rzeczownik: słowo, imię

#### noka
* rzeczownik: stopa, noga, dół, dolna część, spód

#### o
* partykuła: (zwrot do kogoś, polecenie)

#### olin
* rzeczownik: miłość, współczucie, sympatia, szacunek
* przymiotnik: kochany, ulubiony, szanowany
* czasownik: kochać, szanować

#### ona
* rzeczownik: on, ona, ono, oni
* przymiotnik: jego, jej, ich

#### open
* rzeczownik: start, początek
* przymiotnik: początkowy
* czasownik: rozpocząć, otwierać, włączać
* czasownik posiłkowy: zacząć

#### pakala
* rzeczownik: uszczerbek, pomyłka, błąd
* przymiotnik: zniszczony, błędny
* czasownik: niszczyć, popełnić błąd
* partykuła: (uniwersalne przekleństwo)

#### pali
* rzeczownik: praca
* przymiotnik: pracujący
* czasownik: pracować, tworzyć, robić

#### palisa
* rzeczownik: długi, twardy przedmiot; gałąź, patyk, (niekonw.) długość
* przymiotnik: długi

#### pan
* rzeczownik: chleb, ziarno, kukurydza, ryż, pizza

#### pana
* przymiotnik: (niekonw.) dany, wysłany, wypuszczony
* czasownik: dać, wysłać, nadawać, wypuszczać
#### pi
* partykuła: "o" (przegrupowuje dwie lub więcej przydawek)

#### pilin
* rzeczownik: serce, uczucie, dotyk, zmysł
* przymiotnik: uczucie, dotykowy
* czasownik: dotknąć, myśleć, czuć

#### pimeja
* rzeczownik: czarny (i jego odcienie)
* przymiotnik: czarny, ciemny
* czasownik: poczernić, ściemnić, rzucać cień

#### pini
* rzeczownik: koniec, meta
* przymiotnik: ostatni, ukończony, przeszły (z „tenpo”)
* czasownik: kończyć, zamykać
* czasownik posiłkowy: przestać

#### pipi
* rzeczownik: owad, robak

#### poka
* rzeczownik: biodro, bok, okolica
* przymiotnik: okoliczny, pobliski, u boku

#### poki
* rzeczownik: pudło, zbiornik, miska, filiżanka, szuflada
* czasownik (niekow.): włożyć do pudełka

#### pona
* rzeczownik: dobro, prostota
* przymiotnik: dobry, prosty, łatwy, przyjazny, pokojowy
* czasownik: ulepszać, naprawiać

#### pu
* rzeczownik: oficjalna książka toki pony
* przymiotnik: opisany w oficjalnej książce toki pony
* czasownik: obcujący z oficjalną książką toki pony

> %note%
> W oficjalnym słowniku wyraz „pu” został przetłumaczony jako „oddziałujący na oficjalną
> książkę toki pony”. Wśród społeczności użycie tego słowa jako rzeczownika jest
> powszechne, choć nieoficjalne.

#### sama
* rzeczownik: podobieństwo, rodzeństwo
* przymiotnik: podobny, taki sam
* przyimek: jak, jako

#### seli
* rzeczownik: gorąco, ciepło, reakcja chemiczna, źródło ciepła
* przymiotnik: ciepły, gorący
* czasownik: grzać, ocieplać

#### selo
* rzeczownik: zewnętrzna warstwa, skorupa, skóra, granica
* przymiotnik: zewnętrzny

#### seme
* partykuła: co? który? (używane w pytaniach)

#### sewi
* rzeczownik: wysokie miejsce, góra (jako kierunek/miejsce), szczyt, niebo, bóg
* przymiotnik: wysoki, wyższy, boski, święty

#### sijelo
* rzeczownik: ciało, stan fizyczny, tułów
* przymiotnik: fizyczny, cielesny

#### sike
* rzeczownik: koło, piłka, cykl, rok (z „tenpo”)
* przymiotnik: okrągły, obły, sferyczny, jednoroczny
* czasownik: okrążyć

#### sin
* rzeczownik: nowość, dodatek, (niekonw.) aktualizacja, przyprawa
* przymiotnik: nowy, dodatkowy, świeży, dodatkowy
* czasownik: dodać, zaktualizować

#### sina
* rzeczownik: ty
* przymiotnik: twój

#### sinpin
* rzeczownik: twarz, przednia część, przód, ściana
* przymiotnik: przedni, związany z twarzą

#### sitelen
* rzeczownik: symbol, obraz, pismo
* przymiotnik: symboliczny, zapisany, piśmienny
* czasownik: pisać, rysować

#### sona
* rzeczownik: wiedza, informacja
* przymiotnik: znany
* czasownik: znać
* czasownik posiłkowy: umieć

#### soweli
* rzeczownik: ssak lądowy, zwierze

#### suli
* rzeczownik: rozmiar, wielkość
* przymiotnik: duży, ciężki, wysoki, wielki, ważny, dorosły
* czasownik: rosnąć

#### suno
* rzeczownik: słońce, światło, jasność, źródło światła
* przymiotnik: słoneczny, jasny
* czasownik: świecić, błyszczeć

#### supa
* rzeczownik: powierzchnia pozioma

#### suwi
* rzeczownik: (niekonw.) słodycze, perfumy
* przymiotnik: słodki, pachnący, uroczy

#### tan
* rzeczownik: powód, przyczyna, pochodzenie
* przymiotnik: źródłowy
* czasownik przechodni: (niekonw.) sprawić
* przyimek: z, z powodu

#### taso
* partykuła: (na początku zdania) ale, jednakże
* przymiotnik: tylko

#### tawa
* rzeczownik: ruch
* przymiotnik: ruchomy
* czasownik: ruszać się, przemieszczać się
* przyimek: do, dla, z punktu widzenia (czegoś)

#### telo
* rzeczownik/adjective: woda, płyn, ciecz
* przymiotnik: mokry, płynny, ciekły
* czasownik: podlewać, czyścić

#### tenpo
* rzeczownik: czas, chwila, okazja
* przymiotnik: chwilowy, doczesny

#### toki
* rzeczownik: mowa, rozmowa, język
* przymiotnik: słowny, rozmowny
* czasownik: mówić, rozmawiać, posługiwać się językiem, myśleć

#### tomo
* rzeczownik: dom, budynek, budowla, przestrzeń wewnętrzna, pokój
* przymiotnik: wewnętrzny, domowy

#### tu
* liczebnik: 2
* rzeczownik: podział
* przymiotnik: podzielony
* czasownik: dzielić

> %warning%
> Użycie słowa „tu” na końcu frazy nominalnej generalnie kojarzy się z liczbą
> 2\. Znaczenie „podzielony” zazwyczaj określa się, używając partykuły „li”:
>
> kulupu tu — dwie społeczności
>
> kulupu li tu. — Społeczność jest podzielona.

#### unpa
* rzeczownik: seks
* przymiotnik: seksualny
* czasownik: uprawiać seks (z)

#### uta
* rzeczownik: usta, wargi
* przymiotnik: ustny

#### utala
* rzeczownik: walka, bitwa, wyzwanie, wojna
* przymiotnik: agresywny, wojenny
* czasownik: walczyć, wojować, pojedynkować się, wyzwać (do walki)

#### walo
* rzeczownik: biały (i jego odcienie)
* przymiotnik: biały, jasny
* czasownik: pobielić, pokolorować na biało

#### wan
* liczebnik: 1
* rzeczownik: część, cząstka
* przymiotnik: zjednoczony, poślubiony
* czasownik: łączyć się, żenić się, wychodzić za mąż

> %warning%
> Użycie słowa „wan” na końcu frazy nominalnej generalnie kojarzy się z liczbą
> 1\. Znaczenie „zjednoczony” zazwyczaj określa się, używając partykuły „li”:
>
> kulupu wan – jedna społeczność
>
> kulupu li wan. – Społeczność jest zjednoczona.
>
> kulupu mute wan – 21 społeczności (złożony system liczb)
> 
> kulupu mute li wan – Wiele (albo 20) społeczności jest zjednoczonych.

#### waso
* rzeczownik: ptak, latające zwierzę

#### wawa
* rzeczownik: siła, moc, energia
* przymiotnik: silny, mocny, potężny, energetyczny

#### weka
* rzeczownik: brak, oddalenie
* przymiotnik: nieobecny, daleki, odległy
* czasownik: usunąć, odsunąć, pozbyć się

#### wile
* rzeczownik: chęć, potrzeba, pragnienie
* przymiotnik: chciany, potrzebny, wymagany
* czasownik: chcieć (coś mieć)
* czasownik posiłkowy: chieć (coś zrobić)

---

[Strona początkowa](pl)